ارزیابی تغییرات بلندمدت دما و بارش در ۲۲ شهر ایران طی شش دهه (1337–1396)

سابقه و هدف: تغییرات اقلیمی به‌عنوان یکی از چالش‌های مهم زیست‌محیطی قرن حاضر، الگوهای بارش و دمای کره زمین را به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک با نوسانات قابل توجهی مواجه کرده است. ایران به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خاص و اقلیم متنوع، طی دهه‌های اخیر تغییرات محسوس و نگران‌کننده‌ای را در پارامترهای اقلیمی خود تجربه کرده است. هدف از این پژوهش، بررسی جامع روندهای بلندمدت دما و بارش سالانه و فصلی در ۲۲ شهر منتخب ایران طی دوره ۶۰ ساله (۱۹۵۸ تا ۲۰۱۷) و تحلیل الگوهای اقلیمی مؤثر در تغییرات مشاهده‌شده با استفاده از رویکردهای آماری معتبر است.

مواد و روش‌ها: در این مطالعه، داده‌های میانگین سالانه دما و بارش از ایستگاه‌های هواشناسی ۲۲ شهر منتخب در سراسر کشور گردآوری شد. این شهرها با هدف پوشش‌دهی حداکثری تنوع اقلیمی ایران انتخاب شده‌اند، به‌طوری‌که از مناطق خشک مرکزی تا نواحی مرطوب شمالی و نیمه‌خشک غربی و جنوبی را دربرمی‌گیرند. این تنوع جغرافیایی امکان تحلیل جامع‌تری از تغییرات اقلیمی در کشور را فراهم می‌سازد. برای تحلیل روند تغییرات اقلیمی، از روش‌های آماری ناپارامتری شامل آزمون من–کندال برای بررسی معناداری روندها و برآوردگر شیب سن برای محاسبه شدت تغییرات استفاده شد. همچنین، برای بررسی دقیق‌تر، دوره مطالعه به دو بازه زمانی ۳۰ ساله (۱۹۵۸–۱۹۸۷ و ۱۹۸۸–۲۰۱۷) تقسیم شد تا بتوان تغییرات اقلیم در بازه‌های بلندمدت را با دقت بیشتری مقایسه و ارزیابی کرد.

یافته‌ها: نتایج نشان داد که روند افزایش دمای سالانه در بیشتر شهرهای کشور معنادار بوده و در برخی مناطق نظیر مشهد، تهران و سنندج میزان افزایش دما بیش از ۱.۵ درجه سلسیوس گزارش شد. در مقابل، در شهرهایی نظیر بندرعباس، زنجان و شهرکرد روند دما کاهش نسبی داشته است. بیشترین افزایش دما عمدتاً در فصل بهار و تابستان مشاهده شد. از نظر بارندگی، بیش از نیمی از شهرهای مورد بررسی کاهش قابل توجهی را در بارش سالانه تجربه کرده‌اند، از جمله تبریز (کاهش بیش از ۲۲ درصد) و کرمانشاه (بیش از ۵۰ میلی‌متر کاهش). بااین‌حال، در برخی شهرها مانند اصفهان و شیراز روند بارندگی افزایشی بوده است. تحلیل فصلی نشان داد بارندگی زمستانه در اغلب مناطق روند کاهشی داشته و این کاهش می‌تواند پیامدهای زیست‌محیطی و اجتماعی جدی در پی داشته باشد.

نتیجه‌گیری: الگوی غالب اقلیمی در ایران طی ۶۰ سال اخیر، گرمایش قابل توجه به‌همراه کاهش بارندگی در بسیاری از مناطق بوده است. این تغییرات می‌توانند اثرات منفی متعددی نظیر افزایش خشکسالی، کاهش منابع آبی، تنش در کشت محصولات زراعی و افزایش بروز مخاطرات طبیعی را به همراه داشته باشند. نتایج این پژوهش بر ضرورت برنامه‌ریزی دقیق و اجرای سیاست‌های انطباقی نظیر مدیریت یکپارچه منابع آب، بهره‌گیری از شیوه‌های کشاورزی مقاوم به تغییرات اقلیمی، و تقویت ظرفیت تاب‌آوری مناطق آسیب‌پذیر تأکید دارد. همچنین پیشنهاد می‌شود مطالعات آتی با تمرکز بر مدل‌های پیش‌بینی بلندمدت و تحلیل‌های منطقه‌ای انجام گیرد تا ابعاد دقیق‌تری از تغییرات اقلیمی در کشور آشکار گردد.