1
گروه مدیریت مرتع، دانشکده مرتع و آبخیزداری، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان، ایران
2
گروه مناطق خشک و نیمه‌خشک، دانشکده کویرشناسی، دانشگاه سمنان، سمنان، ایران.
10.22075/ceasr.2025.38010.1054
چکیده
دانش بومی جوامع محلی درباره گیاهان دارویی و خوراکی، یکی از منابع ارزشمند برای مدیریت پایدار منابع طبیعی و توسعه طب سنتی است. پژوهش حاضر با هدف بررسی و مستندسازی دانش بومی و اتنوبوتانی مرتبط با گیاهان دارویی و خوراکی در مراتع سیاه‌مرزکوه، واقع در منطقه محمدآباد کتول، استان گلستان، انجام شد. این مطالعه به شناسایی گونه‌های گیاهی مورد استفاده توسط جوامع محلی، کاربردهای دارویی و خوراکی آن‌ها، روش‌های فرآوری، و نقش این گیاهان در معیشت و فرهنگ بومی پرداخته است.
اطلاعات از طریق مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته، مشاهده مشارکتی و پرسش‌نامه از ۵۳ نفر (۳۳ مرد و ۲۰ زن) گردآوری شد. اغلب پاسخ‌دهندگان بالای ۶۰ سال سن داشتند و تحصیلات رسمی کمی داشتند یا بی‌سواد بودند. مشاغل اصلی آن‌ها دامداری، باغداری، زراعت و زنبورداری بود.
در مجموع، ۵۸ گونه گیاهی از ۲۸ خانواده شناسایی شد. خانواده‌های غالب شامل کاسنی (۱۹٪)، نعناعیان (۱۰٪)، گندمیان (۷٪) و گل‌سرخیان و چتریان (هر کدام ۵٪) بودند. گونه‌های برجسته عبارت بودند از: Cichorium intybus، Allium rubellum، Urtica dioica، Mentha longifolia، و Physalis alkekengi. این گیاهان بیشتر برای درمان بیماری‌های تنفسی، گوارشی، ادراری-گردشی، پوستی و سرماخوردگی استفاده می‌شدند و بخشی نیز مصرف غذایی داشتند.
بخش‌های هوایی گیاهان مانند برگ، ساقه و گل بیشترین کاربرد را داشتند و روش‌های آماده‌سازی شامل جوشانده، دم‌کرده، ضماد، مصرف خام یا استفاده در غذاهای سنتی مانند آش و سالاد بود.
اشکال زیستی غالب شامل گیاهان علفی (۴۹٪)، درختچه‌ای (۱۹٪) و نیمه‌درختچه‌ای (۱۶٪) بود. از نظر تیپ زیستی، همی‌کریپتوفیت‌ها (۳۱٪)، تروفیت‌ها (۲۶٪) و ژئوفیت‌ها (۱۹٪) فراوان‌تر بودند.
یافته‌ها نشان‌دهنده آگاهی عمیق جامعه محلی از ویژگی‌های گیاهی، فصل برداشت، و روش‌های مصرف است، اما استفاده از تنها بخشی از گونه‌های موجود نشان می‌دهد که دانش بومی در مقایسه با سایر مناطق ایران محدودتر است. این مطالعه بر ضرورت مستندسازی دانش بومی برای حفظ تنوع زیستی، توسعه پایدار، و بهره‌برداری در تحقیقات دارویی تأکید دارد. چالش‌هایی نظیر تغییرات فرهنگی و مهاجرت جوانان، خطر از دست رفتن این دانش را افزایش داده، اما فرصت‌هایی مانند استفاده از فناوری‌های نوین (مانند GIS) و افزایش آگاهی جهانی از اهمیت گیاهان دارویی، می‌تواند به حفاظت و بهره‌برداری پایدار از این منابع کمک کند. این پژوهش گامی در جهت حفظ میراث فرهنگی و طبیعی منطقه و توسعه نوآوری‌های دارویی و اکولوژیکی است.
سلیمانی, محدثه , سلطانی آیدغمیشی, آزاده و آرانیان, وحید . (1404). بررسی دانش بومی و اتنوبوتانی گیاهان دارویی و خوراکی در منطقه محمدآباد کتول (مطالعه موردی: مراتع سیاه مرزکوه، استان گلستان). اقلیم و بوم سازگان مناطق خشک و نیمه خشک, (), -. doi: 10.22075/ceasr.2025.38010.1054
MLA
سلیمانی, محدثه , , سلطانی آیدغمیشی, آزاده , و آرانیان, وحید . "بررسی دانش بومی و اتنوبوتانی گیاهان دارویی و خوراکی در منطقه محمدآباد کتول (مطالعه موردی: مراتع سیاه مرزکوه، استان گلستان)", اقلیم و بوم سازگان مناطق خشک و نیمه خشک, , , 1404, -. doi: 10.22075/ceasr.2025.38010.1054
HARVARD
سلیمانی, محدثه, سلطانی آیدغمیشی, آزاده, آرانیان, وحید. (1404). 'بررسی دانش بومی و اتنوبوتانی گیاهان دارویی و خوراکی در منطقه محمدآباد کتول (مطالعه موردی: مراتع سیاه مرزکوه، استان گلستان)', اقلیم و بوم سازگان مناطق خشک و نیمه خشک, (), pp. -. doi: 10.22075/ceasr.2025.38010.1054
CHICAGO
محدثه سلیمانی , آزاده سلطانی آیدغمیشی و وحید آرانیان, "بررسی دانش بومی و اتنوبوتانی گیاهان دارویی و خوراکی در منطقه محمدآباد کتول (مطالعه موردی: مراتع سیاه مرزکوه، استان گلستان)," اقلیم و بوم سازگان مناطق خشک و نیمه خشک, (1404): -, doi: 10.22075/ceasr.2025.38010.1054
VANCOUVER
سلیمانی, محدثه, سلطانی آیدغمیشی, آزاده, آرانیان, وحید. بررسی دانش بومی و اتنوبوتانی گیاهان دارویی و خوراکی در منطقه محمدآباد کتول (مطالعه موردی: مراتع سیاه مرزکوه، استان گلستان). اقلیم و بوم سازگان مناطق خشک و نیمه خشک, 1404; (): -. doi: 10.22075/ceasr.2025.38010.1054
)